15 tips voor een duurzame tuin

Zie je door de tegels je tuin niet meer? Je bent niet de enige. Steeds meer mensen kampen met steenwoestijnen in plaats van groene oases in hun achtertuin. Onze behoefte aan onderhoudsvriendelijke ruimtes leidt vaak tot meer beton en minder begroeiing.

Wij hebben zelf ook gezocht naar manieren om onze tuin te transformeren zonder daarbij het gemak uit het oog te verliezen. Uit onderzoek blijkt namelijk dat inheemse plantensoorten niet alleen mooi zijn, maar ook nuttig voor lokale insecten en vogels.

En dat is slechts één van de vele voordelen. In dit artikel delen we 15 toptips om jouw tuin duurzaam, levendig én onderhoudsvriendelijk te maken. Een kleine hint: waterbesparing is slechts het begin! Lees verder en ontdek hoe jij kan bijdragen aan een groenere wereld, gewoon vanuit je achtertuin.

Samenvatting

• Zorg voor een goede balans tussen beplanting en hardscape door een tuinplan te maken dat bijdraagt aan biodiversiteit en waterbesparing.
• Vermijd het gebruik van te veel tegels en kies voor natuurlijke materialen zoals boomschors en houtsnippers om de bodem gezond te houden.
• Installeer een waterton om regenwater op te vangen en gebruik dit water voor de planten, dit bespaart niet alleen water maar is ook beter voor je tuin.
• Creëer een leefomgeving voor insecten en vogels door diervriendelijke planten te kiezen en een bijenhotel of vogelvoederplekken te plaatsen.
• Verminder energieverbruik in de tuin door gebruik te maken van zonne-energie, LED-verlichting en door minder vaak het gras te maaien.

Waarom is een duurzame tuin belangrijk?

Een duurzame tuin is belangrijk vanwege de positieve effecten op het milieu, zoals het tegengaan van hitte-effect, het behoud van biodiversiteit en verbeterde afwatering. Daarnaast heeft het ook een positief effect op onze gezondheid en welzijn, en helpt het de negatieve effecten van betegeling te verminderen.

Hitte-effect

We weten allemaal hoe verzengend de hitte kan zijn tijdens die piekzomermaanden. Het beton en de stenen in onze steden houden warmte vast en maken het nog heter, een fenomeen dat bekend staat als het hitteeilandeffect. Dit kan echt oncomfortabel worden, vooral in stedelijke gebieden waar groen schaars is. Maar hier is goed nieuws: onze tuinen kunnen helpen dit effect tegen te gaan! Door duurzame tuinen aan te leggen vol met levend groen en schaduwrijke plekken, verminderen we de hitteopname en creëren we een koelere omgeving.

Het aanpakken van het hitte-effect is niet alleen een kwestie van comfort. Het gaat ook over het beschermen van onze gezondheid, want extreme hitte kan leiden tot hittestress en zelfs gevaarlijke situaties tijdens hittegolven. Door natuurvriendelijke tuinen aan te leggen die rijk zijn aan biodiversiteit, dragen we bij aan een klimaatbestendige omgeving. Deze groene oases vangen niet alleen de hitte op maar bieden ook een thuis voor allerlei nuttige insecten en dieren.

Laten we dus onze handen uit de mouwen steken en werken aan tuinen die ons niet alleen verkoeling bieden maar ook het stedelijke klimaat ten goede komen.

Afname biodiversiteit

In onze tuinen zien we steeds minder verschillende dieren, insecten en planten. Dit is een teken dat de biodiversiteit afneemt, iets wat wij in onze duurzame tuinen juist willen tegengaan. Door minder bestrijdingsmiddelen en kunstmest te gebruiken, geven we de natuurlijke hulpbronnen de kans om zich te herstellen. Dit is cruciaal voor een gezond ecologisch evenwicht. Onze keuzes in de tuin kunnen een wereld van verschil maken. Als we kiezen voor inheemse planten en ecologische methoden, creëren we een groene leefomgeving waar dieren en planten kunnen floreren. Gelaagde begroeiing en slim watergebruik zijn sleutels tot succes. Door bewust bezig te zijn met natuurbehoud, zorgen we ervoor dat onze eigen achtertuin een veilige haven wordt die biodiversiteit stimuleert.

Afwatering

We zetten ons in voor een efficiënte afwatering in onze tuinen. Dit betekent dat we planten en bomen kiezen die helpen om regenwater goed op te nemen. Zo verkleinen we de kans op wateroverlast en verminderen we de druk op het rioolsysteem. Door slim tuinontwerp zorgen we ervoor dat overtollig water natuurlijk weg kan stromen naar de bodem. Het gebruik van groene beplanting is cruciaal voor een natuurlijke waterafvoer. We houden rekening met de wateropname-capaciteit van onze grond en passen ons tuinontwerp hierop aan. Dit leidt tot een vertraagde afvoer naar het riool en helpt bij het voorkomen van overstromingen, wat onze tuinen duurzamer maakt en bijdraagt aan een beter milieu.

Positief effect op gezondheid en welzijn

Een duurzame tuin heeft een positief effect op onze gezondheid en ons welzijn. Het verblijven in een groene omgeving kan stress verminderen, de lucht zuiveren en zorgen voor een gevoel van rust.

Bovendien moedigt een biodiverse tuin ons aan om meer buiten te zijn en te genieten van de natuur, wat gunstig is voor onze fysieke en mentale gezondheid.

Tevens draagt een duurzame tuin bij aan het behoud van een natuurlijk evenwicht, wat essentieel is voor een gezonde leefomgeving. Het creëert een ecologische balans waar planten, dieren en insecten samenwerken om een harmonieuze habitat te vormen.

Negatieve effecten van betegeling

Een betegelde tuin kan leiden tot overstromingen en wateroverlast, omdat er minder regenwater in de bodem kan dringen. Het vervangen van planten en gras door tegels vermindert de biodiversiteit, waardoor natuurlijke evenwichten verstoord raken. Tegeltuinen dragen bij aan het hitte-eilandeffect in stedelijke gebieden, terwijl een groene omgeving juist helpt om klimaatverandering tegen te gaan. Daarnaast draagt het bij aan milieubescherming en verbetert het de bodemkwaliteit.

Tips voor een duurzame tuin

– Maak een tuinplan om efficiënt gebruik te maken van de ruimte en te zorgen voor een goede balans tussen beplanting en hardscape.

– Kies voor diervriendelijke en biodiverse planten om de fauna in je tuin te stimuleren en het ecosysteem te ondersteunen.

Maak een tuinplan

Een tuinplan maken geeft ons inzicht in de manier waarop we onze tuinwensen kunnen realiseren. Het stelt ons ook in staat om op een duurzame en doordachte manier aan de slag te gaan.

1. Bepaal je tuindoelen en wensen: Maak een lijst van de gewenste functies en elementen voor je tuin, zoals een moestuin, zithoek, of kinderspeelplaats.
2. Onderzoek je tuinomgeving: Analyseer factoren zoals bodemkwaliteit, zonlichtniveaus en regenvalpatronen.
3. Maak een ontwerp: Schets verschillende lay-outs die rekening houden met de omgevingsfactoren en je persoonlijke wensen.
4. Kies duurzame materialen: Selecteer materialen die lang meegaan, zoals gerecyclede houtsoorten of natuursteen.
5. Plan voor waterbesparing: Integreer regentonnen, regentuinen of druppelirrigatiesystemen in je ontwerp om water efficiënt te benutten.
6. Overweeg biodiversiteit: Creëer ruimte voor diverse plantensoorten en overweeg het toevoegen van insectenhotels of vogelvoederplekken.

Kies voor diervriendelijke en biodiverse planten

Kies voor diervriendelijke en biodiverse planten om een gezonde en levendige tuin te creëren. Het gebruik van inheemse plantensoorten is essentieel om de biodiversiteit in je tuin te vergroten. Deze planten trekken diverse insecten, vogels en andere dieren aan, waardoor je een natuurlijke habitat creëert. Door te kiezen voor milieuvriendelijke planten bevorder je de biodiversiteit en draag je bij aan het dierenwelzijn in je tuin. Door te kiezen voor duurzame plantenkeuzes en de juiste inheemse flora te selecteren, help je niet alleen mee aan het behoud van de natuurlijke omgeving, maar zorg je ook voor een kleurrijke en aantrekkelijke tuin die aansluit bij het ecosysteem in jouw omgeving.

Denk na over afwatering

Bij het creëren van een duurzame tuin is het van essentieel belang om na te denken over afwatering. Planten in een duurzame tuin spelen een cruciale rol bij het vertragen van de afvoer naar de bodem en het riool. Dit helpt niet alleen bij het voorkomen van wateroverlast, maar draagt ook bij aan het verminderen van de belasting op het rioleringssysteem. Door bewust afwateringsplannen te integreren in onze tuinontwerpen, kunnen we een positieve impact hebben op het milieu en tegelijkertijd genieten van een prachtige, duurzame buitenruimte. Als we onze aandacht richten op afwatering in onze tuinen, kunnen we actief bijdragen aan het verminderen van wateroverlast en het creëren van een ecologisch evenwichtige buitenruimte.

We zullen zien hoe deze impact ons leefklimaat ten goede komt en hoe we elk aspect van onze tuinontwerpen kunnen benutten om duurzaamheid te bevorderen. Onze keuzes en acties in dit opzicht hebben niet alleen invloed op onze eigen leefomgeving, maar dragen ook bij aan bredere maatschappelijke voordelen.

Gebruik natuurlijke materialen

We gebruiken natuurlijke materialen zoals houten stokken, schelpen en beschilderde kiezels in onze tuin. Deze materialen zijn milieuvriendelijk, ecologisch en herbruikbaar. Zo vermijden we het gebruik van plastic en dragen we bij aan duurzaamheid.

Natuurlijke materialen passen perfect in een biologische en natuurvriendelijke tuin, en zorgen voor een organische uitstraling. Door te kiezen voor duurzame materialen als onderdeel van ons tuinontwerp, creëren we een groene en milieubewuste buitenruimte die past bij een gezonde levensstijl.

Maak een bijenhotel

Een bijenhotel kan helpen bij het stimuleren van de biodiversiteit in je tuin. Het is eenvoudig om zelf een bijenhotel te maken met materialen zoals dennenappels, takjes, terracotta bloempotjes gevuld met mos, houtwol of stro.

1. Plaats een variatie aan materialen in het bijenhotel, zoals bamboe en holle stengels.
2. Zorg voor beschutting en een zonnige locatie voor het bijenhotel.
3. Installeer het bijenhotel op ooghoogte of iets hoger.
4. Controleer regelmatig het bijenhotel op ongedierte of schimmel.
5. Onderhoud het hotel door verwijdering van vuil en parasieten.
6. Gebruik geen pesticiden in de omgeving van het bijenhotel.
7. Controleer lokale wetgeving omtrent het plaatsen van insectenhotels.
8. Hang verschillende formaties met gaatjes op om diverse insectensoorten aan te trekken.
9. Kies voor duurzame natuurlijke materialen voor de constructie van een bijendakje.

Verminder stenen in de tuin

Door minder stenen in de tuin te gebruiken, kunnen we de tuin duurzamer maken en de biodiversiteit bevorderen. Hier zijn enkele tips voor het verminderen van stenen in de tuin:

1. Vervang tegels door gras of planten om meer groen toe te voegen.
2. Creëer bloembedden langs de randen van je tuin in plaats van betegeling.
3. Overweeg om halfverharding of grindpaden te gebruiken in plaats van volledige bestrating.
4. Gebruik poreuze materialen zoals kiezels voor een betere waterafvoer.
5. Plant struiken en bomen om meer natuurlijk groen toe te voegen en tegelijkertijd de afwatering te verbeteren.
6. Installeer een regenton om regenwater op te vangen en zo het gebruik van stenen voor afvoer te verminderen.
7. Overweeg het aanleggen van een groendak boven bijgebouwen zoals schuren of garages om extra ruimte te benutten voor groene vegetatie.

Plaats een waterton voor regenwater

Een andere geweldige stap naar een duurzame tuin is het plaatsen van een waterton voor regenwater. Regenwater opvangen met een waterton biedt gratis water voor je planten en zorgt voor aanzienlijke besparingen op je waterrekening.Dit past perfect bij een milieuvriendelijke tuininrichting, waarbij waterrecycling en waterbesparing centraal staan. Bovendien bevat regenwater minder kalk en mineralen, waardoor het beter is voor je planten.

Het hergebruiken van regenwater in je tuin draagt bij aan een klimaatbestendige en duurzame tuin, terwijl het ook nog eens goed is voor het milieu.

Gebruik natuurlijke bladluisbestrijders

Natuurlijke bladluisbestrijders, zoals lieveheersbeestjes, gaasvliegen en sluipwespen, zijn nuttige insecten die helpen bij het in toom houden van bladluizen in de tuin. Deze insecten zijn een natuurlijk alternatief voor chemische bestrijdingsmiddelen en bevorderen de biodiversiteit, wat essentieel is voor een duurzame tuin.

Een andere effectieve methode is de inzet van planten die bladluizen afstoten, zoals goudsbloem, lavendel en knoflook. Hiermee kunnen we een gezonde en evenwichtige omgeving voor onze planten creëren. Door gebruik te maken van natuurlijke bladluisbestrijders vermijden we het schadelijke effect van gif op het milieu en dragen we bij aan een gezonde tuin. Het is een milieuvriendelijke en duurzame manier om plagen te bestrijden en tegelijkertijd de natuurlijke balans in stand te houden.

Vogels voeren

Vogels vinden inheemse planten, bessen, insecten en een lapje gras aantrekkelijk. Het is ook belangrijk om in de winter vogels bij te voeren. Pindakaas en pinda’s zijn populair voedsel voor vogels. Het is het beste als je je tuin inricht zodat vogels natuurlijk voedsel vinden, zoals insecten. Door het bijvoederen van vogels kunnen we helpen om hun natuurlijke habitat te ondersteunen en zo de biodiversiteit in onze tuinen te vergroten. Met voederplekken zoals voedertafels, vetbollen en nestkastjes kunnen we de vogels een fijne plek bieden om te eten en te rusten.

Aanleggen van een duurzame, onderhoudsarme tuin

Een duurzame tuin is niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor je eigen gemak. In dit gedeelte bespreken we de voordelen van een groene tuin, geven we tips voor het kiezen van planten en bomen, en delen we stappenplannen voor het vervangen van tegels door groen, het installeren van een regenton en het aanleggen van een groene gevel.

Wat is een duurzame tuin?

Een duurzame tuin is een milieuvriendelijke tuin die weinig onderhoud nodig heeft. In deze tuin vormen planten, dieren en insecten een eigen ecosysteem. Bij de aanleg van een duurzame tuin moeten tegels worden verwijderd om ruimte te maken voor groen.

Het is essentieel om zorgvuldig na te denken over de keuze tussen tegels en beplanting in de tuin om deze duurzaam aan te leggen en te onderhouden. Duurzaam tuinieren wordt steeds belangrijker en kan veel moois en gezonds opleveren.

Met behulp van praktische tips is het mogelijk om een duurzame, onderhoudsarme (stads-)tuin te creëren.

Voordelen van een groene tuin

Een groene tuin biedt tal van voordelen voor het milieu en de eigenaar. Het vereist minder onderhoud en watergebruik, waardoor het zowel milieuvriendelijk als kosteneffectief is. Bovendien kan de gevoelstemperatuur in een groene tuin op een hete dag wel 7 tot 15 graden lager zijn dan in een betegelde tuin.

Deze lagere temperaturen dragen bij aan het verlichten van de effecten van hittegolven. Ook biedt een groene tuin een thuis voor dieren, bijen en vogels, en draagt het bij aan het behoud van biodiversiteit.

Daarnaast spelen groene tuinen een cruciale rol bij het opvangen van de gevolgen van klimaatverandering. Planten in een groene tuin blijven bovendien langer mooi en gezond, zelfs tijdens droogteperiodes.

Tips voor het kiezen van planten en bomen

Bij het kiezen van planten en bomen voor een duurzame tuin, is het belangrijk om vaste planten te overwegen, omdat ze weinig onderhoud nodig hebben en jaar na jaar terugkomen. Bodembedekkende planten kunnen ook helpen om onkruid te verminderen en de bodem vochtig te houden, waardoor minder water nodig is.

Kies voor planten die goed gedijen in de specifieke omstandigheden van jouw tuin, zoals droogte-tolerante planten voor een gebied met weinig water, en overweeg ook om een mix van bloeiende planten aan te planten om bijen, vlinders en andere bestuivers aan te trekken.

Het toevoegen van bomen aan je tuin kan de biodiversiteit vergroten en zorgen voor koelte en schaduw. Je kunt kiezen voor inheemse boomsoorten die goed aangepast zijn aan de lokale omgeving en weinig onderhoud vereisen.

Insecten en dieren in de tuin

Insecten en dieren spelen een essentiële rol in een duurzame tuin. Door het aantrekken van bijen, vlinders en andere bestuivers kunnen we de biodiversiteit in onze tuinen bevorderen.

Het aanplanten van insectvriendelijke planten en bloemen kan helpen om specifieke insecten naar de tuin te lokken. Daarnaast kunnen we door het creëren van schuilplaatsen en voedselbronnen een gastvrije omgeving bieden voor wilde dieren. Een duurzame tuin draagt niet alleen bij aan het behoud van de natuur, maar kan ook helpen om wateroverlast te verminderen, de omgeving te koelen en de biodiversiteit te vergroten door het aantrekken van insecten en dieren.

Stappenplan voor het installeren van een regenton

Als je eenmaal klaar bent met het vergroenen van je tuin, kun je overwegen om een regenton te installeren. Dit is een eenvoudige stap naar een duurzamere toekomst en kan helpen bij het vermijden van overstroming van regenwater in de tuin. Milieu Centraal legt stap voor stap uit hoe je een regenton installeert, wat handig kan zijn in droge periodes om je tuin of planten water te geven. Hier is ons handige stappenplan:

1. Kies de juiste plek voor de regenton, bij voorkeur onder een regenpijp die voldoende water opvangt.
2. Installeer de vulautomaat aan de regenpijp voordat je de regenton plaatst.
3. Plaats het watervat op een stevige en stabiele ondergrond, bijvoorbeeld op betontegels.
4. Sluit vervolgens de overlooppijp aan op een afvoersysteem om overtollig water af te voeren.
5. Controleer of alles stevig vastzit en of er geen lekkages zijn.

Functionele achtertuin ideeën

Voor functionele achtertuin ideeën kun je denken aan creatieve speelgebieden voor kinderen, een tuinhuisje of een buitenkeuken. Natuurlijke materialen zoals grind, hout en bamboe kunnen de basis vormen voor een duurzaam en kindvriendelijk ontwerp.

Bovendien zorgen slim geplaatste planten en bloemen voor een aantrekkelijke omgeving voor insecten en dieren, wat de biodiversiteit in je achtertuin bevordert. Met deze praktische ideeën kun je een ruimte creëren die zowel functioneel als aantrekkelijk is voor het hele gezin.

Bij het ontwerpen van een functionele achtertuin is het van belang om ook rekening te houden met de behoeften van kinderen, waardoor zij veilig kunnen spelen en ontdekken in de natuurlijke omgeving.

Hoe leg je een duurzame tuin aan?

Denk aan de bestaande situatie in je tuin en beperk de bestrating, vermijd potgrond, gebruik duurzame materialen, natuurlijke zonwering en kies voor onderhoudsvriendelijke planten.

Voor meer tips en ideeën, lees verder!

Ga uit van de bestaande situatie

Bij het aanleggen van een duurzame tuin is het essentieel om uit te gaan van de bestaande situatie. Dit betekent dat we rekening moeten houden met de natuurlijke omgeving en haar kenmerken. Door bijvoorbeeld te kijken naar de waterafvoer en het bodemtype, kunnen we duurzame oplossingen vinden die passen bij de omgeving. Het is belangrijk om de natuurlijke processen in de tuin te respecteren en te benutten, zodat we een ecosysteem creëren dat in balans is met de omgeving.

Wanneer we uitgaan van de bestaande situatie, kunnen we ook hergebruik en gebruik van duurzame materialen stimuleren. Hierdoor dragen we bij aan een duurzamere leefomgeving en verminderen we onze ecologische voetafdruk.

Beperk bestrating

Om een duurzame tuin aan te leggen, is het belangrijk om de bestrating te beperken. Door minder bestrating te gebruiken, kan regenwater beter in de grond worden opgenomen, waardoor het grondwater wordt aangevuld en overstromingen worden voorkomen.

Het beperken van bestrating draagt ook bij aan het verminderen van hitte in stedelijke gebieden en vergroot de biodiversiteit door ruimte te bieden aan planten en dieren. Daarnaast zorgt een grotere hoeveelheid groen voor een verhoogde luchtkwaliteit en een prettigere leefomgeving. Door het gebruik van natuurlijke materialen in plaats van overmatige bestrating, kan de ecologische footprint van de tuin worden verkleind. Hierdoor kan worden bijgedragen aan het behoud van het milieu en kunnen kosten voor afwateringssystemen worden bespaard.

Vermijd potgrond

Vermijd potgrond als je een duurzame tuin wilt aanleggen. Potgrond bestaat voornamelijk uit veengrond, wat schadelijk is voor het milieu. Ongeveer 80 tot 90% van potgrond bestaat uit veen, en de winning hiervan zorgt voor CO2-uitstoot en vernietiging van belangrijke habitat.

Door potgrond te vermijden, draag je bij aan het behoud van veengebieden en verminder je de negatieve impact op het milieu. Kies in plaats daarvan voor bodemverbeteraars zoals compost en organische materialen om een gezonde, duurzame tuin te creëren.

Gebruik duurzame materialen

Wij raden aan om duurzame materialen te gebruiken bij het aanleggen van je tuin, zoals herbruikbare en milieuvriendelijke elementen. Kies voor ecologische tuininrichting met natuurlijke en biologisch afbreekbare materialen om een groene en milieubewuste tuin te creëren.

Denk hierbij aan duurzame verlichting op zonne-energie en tuinmeubels van gerecyclede materialen. Gebruik schelpen, houten stokken, beschilderde kiezels of ijsstokjes om een milieuvriendelijke en ecologische sfeer toe te voegen aan je tuin.

Vergeet niet dat het integreren van duurzame materialen in je tuin bijdraagt aan een groenere leefomgeving en kan helpen om de biodiversiteit te behouden. Bouwen aan een duurzame tuin met milieuvriendelijke keuzes helpt bij het creëren van een gezonde en evenwichtige omgeving voor jou en de natuur om je heen.

Gebruik natuurlijke zonwering

Natuurlijke zonwering in de vorm van bomen, struiken en overkappingen kan helpen om de hitte in onze tuin te verminderen. Het aanplanten van schaduwrijke bomen en struiken zorgt voor verkoeling en biedt een aantrekkelijke omgeving voor vogels en insecten.

Daarnaast kunnen overkappingen zoals een pergola of beplanting met klimplanten ook bescherming bieden tegen direct zonlicht, waardoor een aangename buitenruimte ontstaat om te ontspannen tijdens warme dagen. Met behulp van schaduwdoeken, zonneschermen of parasols kunnen we ook op een duurzame manier de zon buiten houden. Deze materialen bieden niet alleen bescherming tegen de zon, maar dragen ook bij aan het creëren van een sfeervolle en comfortabele buitenruimte.

Kies voor duurzame tuinmeubels en verlichting

Als het gaat om duurzame tuinmeubels en verlichting, worden milieuvriendelijke keuzes steeds belangrijker. Het gebruik van gerecycled plastic voor tuinmeubelen is een opkomende trend vanwege de duurzaamheid en weersbestendigheid van het materiaal.

Bovendien kan het binnen zetten van tuinmeubelen in de winter de levensduur van de meubelen verlengen en zorgen voor minder slijtage. Als het gaat om verlichting, kan het kiezen voor duurzame opties bijdragen aan een energiezuinige en milieuvriendelijke buitenruimte.

Denk hierbij aan energiezuinige buitenverlichting die zowel functioneel als ecologisch verantwoord is. Het gebruik van duurzame, sociaal geproduceerde tuinmeubelen kan bijdragen aan een bewuste en verantwoorde inrichting van de tuin.

Denk aan onderhoud

Bij het aanleggen van een duurzame tuin is het belangrijk om vooruit te denken en rekening te houden met het onderhoud. Door te kiezen voor planten die weinig onderhoud vereisen, zoals bodembedekkers, kan het tuinonderhoud aanzienlijk verminderd worden. Daarnaast is het slim om voor duurzame materialen te kiezen, zoals gerecyclede plantenbakken en natuurlijke zonwering, aangezien deze minder onderhoud nodig hebben en beter zijn voor het milieu.

Tenslotte kunnen diervriendelijke planten en bomen niet alleen de biodiversiteit bevorderen, maar ook helpen om het onderhoud tot een minimum te beperken doordat ze minder gevoelig zijn voor plagen en ziekten.